Δεκέμβριος 2014

Η σημερινή εκδήλωση έχει ως θεματολογία της την μεγάλη – αν και άγνωστη στους πολλούς – μουσική μεταρρύθμιση, η οποία συντελέστηκε κατά το έτος 1814 στην Κωνστανταντινούπολη, 200 χρόνια πριν. Η “Νέα Μέθοδος” - όπως ονομάστηκε - εκμάθησης της μουσικής, υπήρξε η λογική αλληλουχία μιας σειράς γεγονότων, ανάλογη με την συνέχεια της ελληνικής γλώσσας από την αρχαιότητα ως τις μέρες μας. 

Η Νέα Μέθοδος συντελέστηκε από τρεις λόγιους και διδασκάλους της Ψαλτικής Τέχνης: τον Χρύσανθο τον εκ Μαδύτου, τον Χουρμούζιο Χαρτοφύλακα και τον Γρηγόριο Πρωτοψάλτη.

Σχετικά με τη ζωή του Χρυσάνθου μας πληροφορεί ο κ. Γεώργιος Κωνσταντίνου. Ο Μητροπολίτης Προύσσης Χρύσανθος Καράμαλλης (περ.1770 - 1846) καταγόταν από την ιστορική  πολίχνη της Θρακικής Χερσονήσου, επί του Ελλησπόντου, Μάδυτο. Χρημάτισε μαθητής του Πέτρου Βυζαντίου, από τον οποίο μυήθηκε όχι μόνο στην επίσημη Ψαλτική παράδοση της Μεγάλης Εκκλησίας, αλλά και στην προώθηση της επίλυσης του πολύπλοκου παραδοσιακού γραφικού συστήματος της εκκλησιαστικής μουσικής.

Κατά κοινή παραδοχή, η γενική παιδεία του Χρυσάνθου ήταν ευρύτατη για τα δεδομένα της εποχής του.  Ο συνήθης χαρακτηρισμός ως «λόγιος και ευμαθέστατος», γνώστης της Ελληνικής και Γαλλικής γλώσσας και της Ευρωπαϊκής μουσικής, χειριζόμενος τον Ευρωπαϊκό πλαγίαυλο (δηλαδή το φλάουτο) και το αραβοπερσικό νέϋ. Μελέτησε μουσικά συγγράμματα σε διάφορες βιβλιοθήκες και μίλησε με πολλούς μουσικούς της κάθε περιοχής. Ως εκ τούτου γνώρισε πολλές πραγματείες εκείνης της εποχής καθώς και άλλες από ετών εκδεδομένες θεωρητικές πραγματείες παλαιοτέρων μουσικών συγγραφέων.

Στο έργου του Χρυσάνθου συγκαταλέγονται αντιγραφές λίγων βιβλίων καθώς και λίγες εξηγήσεις μελών. Το κύριο έργο του παραμένει η συμμετοχή του στη δημιουργία της Νέας Μεθόδου καθώς και η συγγραφές του Μεγάλου Θεωρητικού της Μουσικής και μίας εισαγωγής σε αυτήν.

Σχετικά με τη βιογραφία του Χουρμουζίου μας πληροφορεί ο κ. Διονύσιος Μπιλάλης – Ανατολικιώτης. Κατά πάσα πιθανότητα το πλήρες όνομά του φαίνεται να ήταν Χουρμούζιος Γεωργίου Γιαμαλής. Ο Χουρμούζιος γεννήθηκε στη νήσο Χάλκη της Προποντίδος (περίπου 1865-67) και διετέλεσε μαθητής του πρωτοψάλτου Ιακώβου και του Γεωργίου Κρητός μαζί με τον Γρηγόριο. Χρημάτισε πρωτοψάλτης μεταξύ άλλων στους ναούς Αγίου Δημητρίου Ταταούλων και Αγίου Ιωάννου στον Γαλατά Κωνσταντινουπόλεως. Ο υπέρμετρος ζήλος του για τη μουσική είναι φανερός σε όλο του τον βίο. Δίδαξε επί 20 χρόνια τουλάχιστον, συμμετείχε στη δημιουργία της Νέας Μεθόδου, μα κύριο έργο του αποτελεί η μεταγραφή - εξήγηση των κειμένων της Παλαιάς μεθόδου στη Νέα. Τουλάχιστον 30 ογκωδέστατοι τόμοι εξηγήθηκαν από τον Χουρμούζιο στη Νέα Μέθοδο. Είναι γεγονός αξιοθαύμαστο πως μόλις σε μία ζωή κατάφερε να εξηγήσει τόσους τόμους χειρογράφων, έργο που αντιστοιχεί στο 70% της βυζαντινής και μεταβυζαντινής μελοποΐιας.

Ο Χουρμούζιος ήταν πολυσύνθετη προσωπικότητα, αθόρυβος αλλά δραστήριος, προπάντων δε ζηλωτής μουσικός. Είχε μακρά μαθητεία σε κορυφαίους διδασκάλους της Ψαλτικής, οι οποίοι ταυτοχρόνως ήταν βασικοί κρίκοι στην εξέλιξη της Νέας Μεθόδου. Το τέλος της ζωής πρέπει να σημειωθεί (σύμφωνα με τον ιερομόναχο Ιερόθεο) στα 1840.

Σχετικά με τη ζωή και το έργο του Γρηγορίου Πρωτοψάλτου μας πληροφορεί ο ομότιμος καθηγητής της Βυζαντινής Μουσικολογίας κ. Γρηγόριος Στάθης σε σχετική εργασία του. Ο Γρηγόριος υπήρξε μία ξεχωριστή μουσική ιδιοφυΐα, ένας καλλιτέχνης μουσικός και διδασκάλος της μουσικής. Ο Γρηγόριος ήταν παιδί του ιερέως Γεωργίου και της πρεσβυτέρας Ελένης. Η γέννησή του, κατά μία παράδοση, τοποθετείται στο έτος θανάτου του Πέτρου Πελλοπονησίου, δηλαδή το 1778, ενώ ο θάνατος του γύρω στο 1820-1821. Ο Γρηγόριος νυμφεύθηκε και απέκτησε παιδιά χωρίς να ξέρουμε τον ακριβή αριθμό. Συμμετείχε στη δημιουργία της Νέας Μεθόδου με κύριο Θεωρητικό του έργο την ρύθμιση των κλιμάκων. Κατά τα άλλα το έργο του μπορεί να χωρισθεί σε τρεις πτυχές. Πρώτη είναι αυτή της εξήγησης για την οποία μπορούμε να  πούμε πως μόλις σε μία εξαετία κατάφερε να εξηγήσει 20 τόμους χειρόγραφα. Δεύτερη πτυχή αποτελεί οι συνθέσεις νέων μελών εκκλησιαστικής τέχνης και τρίτον οι συνθέσεις του Γρηγορίου πάνω σε τραγούδια. Όλα αυτά και πολλά άλλα συνθέτουν την μουσική ιδιοφυία του Γρηγορίου.

Η σχετική εργασία του καθηγητή και μουσικοδιδασκάλου κ. Γρηγορίου Αναστασίου μας πληροφορεί πως η μεταρρύθμιση του 1814 γνωστή και ως Νέα Μέθοδο Αναλυτικής Σημειογραφίας ή πιο ευσύνοπτα Νέα Μέθοδο παρουσιάστηκε ιστορικά ως μάλλον αναγκαίο γεγονός στο τέλος μίας διαδικασίας εξέλιξης της βυζαντινής σημειογραφίας από συνοπτική σε αναλυτική και συνακόλουθα από λιγότερο σε περισσότερο προσδιοριστική.
Συνεχίζοντας ο καθηγητής μας εξηγεί πως ο χαρακτηρισμός Νέα Μέθοδο θέλει να δηλώσει επίσης μία πραγματικότητα και μία έγνοια των εφευρετών της· ότι ούτε το μουσικό περιεχόμενο αλλ’ ούτε η σημειογραφία καθ’ αυτήν άλλαξε, παρά μόνο ο τρόπος της ανάγνωσής της.

Δύο κείμενα προερχόμενα από το Οικουμενικό Πατριαρχείο που έδωσε την άδεια και φρόντισε για τη διάδοση της Νέας Μεθόδου, η «Διακήρυξη» του γεγονότος και η συνοδευτική της (διαβιβαστική) Πατριαρχική «Απανταχούσα» (εγκύκλιος), μαρτυρούν για αυτό και εκθέτουν τα οφέλη που προκύπτουν από την αλλαγή. Διαβάζουμε λοιπόν:[…] Η μέθοδος αύτη την οποίαν εφεύρον, και επενόησαν οι διαλαμβανόμενοι τρεις αξιέπαινοι άνδρες, υπερβαίνει τας των παλαιών παραδόσεων, ή μάλλον ειπείν είναι η μόνη ακριβής και φωτιστική, και αρίστη εξηγούσα θεωρητικώς άμα και πρακτικώς τα μέλη και σχήματα των φωνών, και δεικνύουσα καλώς τα σημεία των χρόνων, και ενί λόγο όσα, αι μέθοδοι των παλαιών παραδόσεων δεν ηδύναντο να κατορθώσωσιν εις τον μαθητήν επί δέκα και είκοσι χρόνους, αυτή υπόσχεται να κατορθώση εν διαστήματι χρόνου ενός, και να αναδείξη τον οικείον της μαθητήν ικανόν, ώστε έκαστον μάθημα κατ’ αυτήν γεγραμμένον, να δύναται με μικράν τινά και ολίγην καθ’ εαυτόν μελέτην να τοψάλη απαραλλάκτως με τον ασματογράφον και ποιητήν, χωρίς να το διδαχθή υπ’ αυτού πρότερον[…].

Κάπως έτσι λοιπόν επικράτησε η Νέα Μέθοδος και ανατέθηκε στους δημιουργούς της (Γρηγόριο, Χρύσανθο και Χουρμούζιο) η μεταγραφή (ή, όπως λέμε στη γλώσσα της μουσικολογίας, η εξήγηση) των βιβλίων της μέχρι τότε μεθόδου στη Νέα Μέθοδο και η σύνταξη ενός πλήρους θεωρητικού. Ο μεν Χρύσανθος ασχολήθηκε με το θεωρητικό μέρος οι δε Γρηγόριος και Χουρμούζιος με το πρακτικό. Όμως αυτή η μέθοδος δεν ήταν αποτέλεσμα μίας και μόνο στιγμής ή μίας και μόνο γενιάς. Αντιθέτως, ήταν αποτέλεσμα μίας πολυετούς ζύμωσης της σημειογραφίας από αξιόλογους καλλιτέχνες και μουσικούς. Για τους μουσικολόγους αυτή η κατεργασία της σημειογραφίας εγκαινιάζει μία νέα περίοδο, την «εξηγητική». Η αρχή της σηματοδοτείται το 1670 με την εμφάνιση του πρώτου εξηγημένου κειμένου από τον Μπαλάσιο Ιερέα τον νομοφύλακα. Σε αυτό το χειρόγραφο εμφανίζεται το νεκρώσιμον τρισάγιον γραμμένο στη μεσοβυζαντινή γραφή, και ακριβώς στη συνέχεια το ίδιο σε μία αναλυτικότερη, ακολουθούμενο από τη φράση: «Το αυτό εξηγήθη παρ’ εμού». Προφανώς αυτή η αναλυτική γραφή δεν έχει καμία σχέση με τη Νέα μέθοδο αλλά είναι μία κίνηση προς αυτήν.

Για να καταλάβουμε καλύτερα τη Νέα Μέθοδο πρέπει να εξηγήσουμε με πολύ λίγα και απλά λόγια «τί ήταν η Παλιά». Στη παλιά γραφή οι ψάλτες έβλεπαν λίγα σημάδια που τους έδιναν μόνο την βασική φόρμα της μελωδίας και αυτοί έπρεπε να ανακαλέσουν από τη μνήμη τους τη μελωδία όπως τους την είχε ψάλλει ο δάσκαλός τους. Προφανώς η προηγούμενη μέθοδος απαιτούσε την αποστήθιση μελωδιών και συγκεκριμένα στερεότυπων μελωδιών όπου καλούνται «θέσεις». Όμως το πλήθος των θέσεων είναι πολύ μεγάλο οδηγώντας σύμφωνα με τις πηγές μας του μελλοντικούς Ψάλτες σε 25 με 30 χρόνια διδασκαλίας.

Μετά την πτώση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας και την επικράτηση της Τουρκοκρατίας, η εκμάθηση της Ψαλτικής Τέχνης ήταν μία δύσκολή υπόθεση. Δεν υπήρχε ούτε η άνεση αλλ’ ούτε και ο χρόνος. Έτσι λοιπόν περίπου από το 1670 και μετά οι Ψάλτες άρχισαν να καταγράφουν αυτές τις μελωδίες με περισσότερα σημάδια αποτυπώνοντας ακριβέστερα την κάθε θέση. Εν τω μεταξύ, οι επόμενες γενιές άρχισαν και αυτές να εξηγούν ακόμα πιο αναλυτικά, φτάνοντας σε σημείο οι ψάλτες να μην χρειάζονται να θυμούνται  πολλά απ’ έξω.

Πέρα από το γεγονός της Πτώσεως της Αυτοκρατορίας υπήρξε και ένα άλλο πολύ σημαντικό γεγονός που οδήγησε σε αυτήν την αλλαγή. Εκείνη την εποχή υπήρξε το κίνημα του Διαφωτισμού. Καταλαβαίνουμε λοιπόν πως η κίνηση προς το ακριβέστερο και ορθολογικά τελειότερο ήταν αποφευκτή.

Έτσι λοιπόν η μία εξήγηση έφερνε την άλλη. Η κάθε γραφή έπαιρνε τη θέση μία συνοπτικότερης και όλο αυτό κορυφώθηκε στο πρόσωπο του Πέτρου Πελοποννησίου. Σπάνια εκφράζουμε τόσο μεγάλη και πολύπλευρη ευγνωμοσύνη για ένα πρόσωπο. Η γραφή του Πέτρου ήταν η αναλυτικότερη που θα μπορούσε να υπάρξει χωρίς να καταστρέφει τον περιγραφικό χαρακτήρα της γραφής. Μέσα από τη μουσική του Πέτρου εκφράζεται, όλη η σύγχρονη Ψαλτική Τέχνη και σίγουρα πολλά οφείλουμε σε αυτόν. Το όφελος δεν είναι μόνο για την γραφή του ή τη μελοποιΐα την οποία ανέπτυξε αλλά και την ανοχή του στην σημερινή διασκευαστική λαίλαπα την  οποία υπόκεινται τα κείμενα του.

Το τέλος της εποχής του Πέτρου Πελοποννησίου δίνει τη θέση του στους τρεις διδασκάλους οι οποίοι αντιλαμβάνονται πως το παλιό σύστημα έχει μερικά προβλήματα με κύριο την απροσδιοριστία των χρόνων. Αυτό και πολλά άλλα οδήγησαν τους τρεις διδασκάλους στη δημιουργία της Νέας μεθόδου. Σε αυτή τη μέθοδο δεν έχουμε καινούργια σημάδια αλλά νέο τρόπο που αντιμετωπίζουμε τα σημάδια, γι’ αυτό και ονομάζεται Νέα μέθοδος και είναι πραγματικά ως ενός σημείου πλήρης και τελεία.

Το πρόβλημα είναι ότι είναι τελεία σε ένα μουσικό που γνωρίζει λίγα πράγματα και για την παλιά γραφή. Και κάπου εδώ ξεκινούν τα προβλήματα ότι οι νέοι ψάλτες κάποιες φορές την αντιμετωπίζουν αυτόνομα και χωρίς να σκέπτονται την αξία και την ουσία της γραφής. Ως αξία και ουσία της γραφής εννοείται ο λόγος ύπαρξης της γραφής της Βυζαντινής μουσικής που σίγουρα δεν είναι για να καταγράφει τα αυτονόητα, δηλαδή το «Κύριε ελέησον» και τα «λειτουργικά». Γι’ αυτό και δεν έχουν μελοποιηθεί μέχρι περίπου τον 19 αιώνα κανένα κείμενο λειτουργικών με μόνη εξαίρεση αυτό της Λειτουργία του Μεγάλου Βασιλείου σε ήχο δεύτερο.

Πέραν από όλα αυτά η Νέα Μέθοδος ήταν, είναι και θα συνεχίσει να είναι μία ευφυέστατη Μέθοδος δημιουργημένη από Αγίου Πνεύματος φωτισμένα πρόσωπα. Η αλλαγή αυτή ήταν απαραίτητη έτσι ώστε να διευκρινίσει ό,τι είχε παραμείνει στη δικαιοδοσία της ελευθερίας του κάθε ψάλτη, πράγμα που θα έφερνε αυτοσχεδιασμούς, λαρυγγισμούς και γενικά κινήσεις της φωνής που απάδουν του εκκλησιαστικού ύφους. Έτσι, θα πρέπει σήμερα να φροντίσουμε αυτό που ήθελαν να αποφύγουν εκείνοι να μην το πράξουμε εμείς. Γι’ αυτό το λόγο οι τρεις διδάσκαλοι ανακηρύχθηκαν «ευεργέτες του έθνους» επειδή πράγματι το μνημειώδες έργο τους ευεργέτησε όλο το έθνος και διαφύλαξε τη μουσικής μας αλώβητη από κακοτεχνίες. Εμείς το ελάχιστο που απαιτείται να κάνουμε, 200 χρόνια μετά από αυτή τη σπουδαία μεταρρύθμιση, είναι να τους αφιερώσουμε τη σημερινή συναυλία ευχόμενοι ο Θεός να τους χαρίσει την Επουράνιο Βασιλεία του.

Επιμέλεια: Πολύκαρπος Πολυκαρπίδης

Η συναυλία εδώ.